Efekti i shkatërrimit të mjedisit mbi shëndetin e njeriut njihet prej kohësh. Nga rritja e niveleve të astmës e shkaktuar nga ndotja e ajrit deri tek ndotësit toksikë tek peshqit dhe copëtimi i habitateve rrisin mundësinë për përhapjen e sëmundjes Lyme dhe marrëdhënia midis civilizimit njerëzor dhe botës natyrore po behët shkak për shumë rreziqe shëndetësore moderne. Për dekada, shkencëtarët kanë vendosur lidhjen midis origjinës së zoonozës (një sëmundje e kafshëve që mund të transmetohet te njerëzit) dhe keqmenaxhimit të natyrës dhe jetës së egër.

Drejtori i Përgjithshëm i UNESCO-s Audrey Azoulay në Samitin e Kombeve të Bashkuara mbi Biodiversitetin në Shtator 2020 citoi se “Krizat krijojnë mundësi”. Mundësinë për të ndryshuar mënyren sesi i shohim marrëdhëniet tona me natyrën, me njëri-tjetrin dhe me Tokën […] Nuk ka asnjë të ardhme për biznesin si zakonisht. Ne kemi nevojë për një “normale të re” për biodiversitetin”. Mbi 150 udhëheqës botërorë u mblodhën për samitin organizuar në internet për të diskutuar “veprimet urgjent” përpara Konferencës së 15-të të Biodiversitetit të Palëve të KB (COP15) që do të mbahet në Kunming, Kinë, në 2021. Ndërsa biodiversiteti ende nuk e ka arritur nivelin e përgjigjes që u kërkua në Marrëveshjen e Parisit, humbja e specieve gjithnjë e më shumë njihet si një sfidë globale po aq domethënëse dhe në lidhje të ngushtë me ndarjen e klimës.

Tani është njohur se tregu i Wuhan ka shumë të ngjarë të jetë një ngjarje e hershme “shpërndarëse” sesa origjina e virusit. Sidoqoftë, “rrëfimi i pangolinit” goditi akordistët e ruajtjes së natyrës dhe solli rritjen e përqendrimit të medias në tregtinë e botës së egër si një pikë e nxehtë për transmetimin e patogjenëve. Sipas zoologut Peter Daszak, president i OJQ-së me bazë në New York Eco Health Alliance, tregtia e kafshëve të egra është vetëm një pjesë në një enigmë të madhe që përfshin gjuetinë, bagëtinë, përdorimin e tokës dhe ekologjinë.

“Shpyllëzimi është një faktor madhor në rritjen e transmetimit të sëmundjes zoonotike.”

Kërkimi i fundit i botuar në revistën shkencore “Nature” tregon se si humbja e biodiversitetit rezulton në zëvendësimin e shumë specieve. Ata që priren të mbijetojnë dhe të shumohen – minjtë dhe lakuriqët e natës, për shembull – ka më shumë të ngjarë të mbartin patogjenë potencialisht të rrezikshëm që mund të bëjnë kërcënim te njerëzit.

Shpyllëzimi është një faktor kryesor në rritjen e transmetimit të sëmundjes zoonotike. Sipas një dokumenti të botuar në “Science”, skajet e pyjeve tropikale janë sipërfaqet kryesore të nisjes për viruset e reja njerëzore. Ndërsa ndërtimi i rrugëve dhe pastrimi i pyjeve për prodhimin e drurit dhe bujqësinë zgjasin gjatësinë e skajeve të pyjeve. Ndërveprimet midis kafshëve të egra, bagëtisë dhe njerëzve rrisin rrezikun e transmetimit të sëmundjes. Pika kryesore mund të identifikohet këtu: kontakti midis njerëzve ose bagëtisë dhe jetës së egër ka më shumë të ngjarë të ndodh kur humbin mbi 25 përqind të mbulesës origjinale të pyjeve.

Prodhimi industrial i mishit është ndoshta pjesa më e madhe e pamjes. IDDRI, një organizatë udhëheqëse franceze për zhvillimin e qëndrueshëm, ka identifikuar industrinë agro-ushqimore si një nxitës veçanërisht të fuqishëm në humbjen e biodiversitetit dhe gjenerimin e zoonozave. Në një intervistë, eksperti i ekologjisë dhe çështjeve ndërkombëtare Aleksandar Rankoviq shpjegon: “Shumë sëmundje infektive dhe pandemitë në zhvillim gjatë 50 viteve të fundit (sidomos pandemitë e fundit të gripit) kanë ardhur nga kafshët shtëpiake – fermat e pulave dhe derrave. Në të tjerët, kafshët shtëpiake kanë qenë të paktën një pjesë e zinxhirit që transferon viruse të reja nga speciet e egra tek njerëzit. ”

Intensifikimi i prodhimit të mishit dhe rritja pasuese e përqendrimit të kafshëve e bëjnë bagëtinë, siç theksohet në Shkencë, “rezervuarë kritikë dhe zhvillim të sëmundjet emergjente”. Gripi i shpendëve u transmetua nga zogjtë e egër te pulat tek njerëzit, ndërsa gripi i derrit u kthye nga zogjtë e egër te njerëzit përmes rezervave të derrave. Shumë shpërthime të lidhura me bagëti, të tilla si virusi Nipah në Azinë Jugore, kanë arritur kulmin e shfaqjes së pandemisë në shekullin 21.

‘Njerëzit kanë filluar të vërejnë faturat e natyrës: zjarre në pyje që djegin koala, humbje të pjalmuesve, plastika në oqeane […]”

Lidhja midis shëndetit të njeriut dhe biodiversitetit është e dyfishtë: së pari, shpyllëzimi dhe rënia e specieve rrisin rrezikun e pandemive zoonotike; së dyti, kërcënimet për shëndetin e njeriut nga pandemitë dhe rezistenca ndaj antibiotikëve zhvillohen nga faktorë që lidhen me faktorët e humbjes së biodiversitetit.

Në të gjithë botën, lidhja midis shëndetit dhe biodiversitetit, si dhe mjedisit më gjerë, politizohet gjithnjë e më tepër. Humberto Delgado Rosa është drejtor në departamentin e mjedisit të Komisionit Evropian. Ai thekson se si përqendrimi intensiv në ndikimet sociale dhe ekonomike të pandemisë shtrihet në mbrojtjen e mjedisit. “Kjo nuk do të thotë të vendosësh biodiversitetin ose çështjet mjedisore në njërën anë”, shpjegon ai. “Njerëzit kanë filluar të vërejnë faturat e natyrës: zjarret në pyje që djegin koala, humbja e pjalmuesve, plastika në oqeane – mbështetja publike për mbrojtjen e natyrës po rritet.

Përparësi më në fund?

Restaurimi i natyrës ka qenë në axhendë në Evropë për 30 vjet. Ekologu Ben Delbaere filloi karrierën e tij në vitet 1990, “epoka kur biodiversiteti hyri për herë të parë në radar dhe në politikën publike”. Direktiva e Habitateve – një nga ligjet kryesore të Evropës për mbrojtjen e natyrës – u miratua në 1992, e ndjekur nga aderimi i Evropës në Konventën për Diversitetin Biologjik në 1993. Në fund të shekullit, Vlerësimi i Ekosistemit të Mijëvjeçarit dhe studime të tjera lidhën ruajtjen e biodiversitetit dhe natyrës në sektorë të tillë si bujqësia, pylltaria dhe zhvillimi i infrastrukturës përmes konceptit të “shërbimeve të ekosistemit” që njohu efektet e shumta të dobishme të ekosistemeve të shëndetshëm në fushat e tjera të jetës sonë. Sidoqoftë, Delbaere thekson, kur kriza ekonomike u godit në vitin 2008, “biodiversiteti ra në axhendë”, me vendet e punës dhe rimëkëmbjen ekonomike duke dalë në plan të parë. Kohët e fundit, vëmendja politike mbi natyrën dhe biodiversitetin është rikthyer, e mbështetur nga agjenda e klimës dhe Marrëveshja e Gjelbër Evropiane.

“2020 është një vit kyç për politikën e biodiversitetit të BE”, shpjegon Delbaere. I njohur në tetor, raporti gjashtë-vjeçar i Agjencisë Evropiane të Mjedisit, “Gjendja e natyrës në BE” zbuloi se biodiversiteti në Evropë përballet me “prirje të përkeqësimit nga ndryshimet në përdorimin e tokës dhe detit, mbishfrytëzimin dhe praktikat e paqëndrueshme të menaxhimit” dhe se objektivat e BE-së për vitin 2020 nuk ishin realizuar. Në maj u prezantua një strategji e re deri për vitet 2030.

“….ndërsa politika e biodiversitetit mund të jetë duke fituar peshë politike duke u integruar natyrën, shëndeti i njeriut dhe ekonomis mbetet akoma një sfidë.”

Delbaere drejton një ekip që shqyrton shkallën në të cilën financimi Evropian për ruajtjen e natyrës (përmes programit LIFE, instrumenti kryesor i financimit të Evropës për mjedisin) ka kontribuar në një status për tē përmirësuar ruajtjen e specieve dhe habitateve të mbrojtura nga ligji Evropian. Ekipi i Delbaere zbuloi se përpjekjet për ruajtje kanë qenë të suksesshme në të gjitha grupet e habitateve dhe të gjitha llojet e specieve – por kryesisht në nivelet lokale dhe rajonale. “Investimi po shlyhet,” thotë Delbaere, “por projektet janë akoma shumë të lokalizuara për të pasur një ndikim të madh.” Veprimet e kryera nën programin LIFE arritën vetëm të ngadalësojnë humbjen e biodiversitetit në vend që ta ndalin ose ta ndryshojnë atë.

Delgado Rosa thekson këtë pike: “Veprimi nga BE nuk ishte i gjerësisë së mjaftueshme dhe as i integruar sa duhet me sektorët që qëndrojnë në themel të humbjes së biodiversitetit për t’iu kundërvënë asaj.” Sidoqoftë, ai tregon se këto mangësi gradualisht po tejkalohen. Pjesë e Marrëveshjes së Gjelbër të BE-së, hartimi i një strategjie të re për biodiversitetit në vitin 2030 synon të zgjerojë zonat e mbrojtura ligjërisht në Evropë në të paktën 30 përqind të tokës dhe 30 përqind të detit (me të paktën 10 përqind të këtyre zonave nën mbrojtje të rreptë) dhe krijon korridore ekologjike si pjesë e një rrjeti natyror trans-evropian. Synimet ligjore të detyrueshme për restaurimin e natyrës priten në 2021 dhe 20 miliardë euro në vit për biodiversitetin do të sigurohen përmes fondeve të BE-së, si dhe burimeve kombëtare dhe private. Delgado Rosa është optimist për perspektivën që Evropa të luaj një rol udhëheqës në bisedimet globale të biodiversitetit në COP15 në 2021.

“Udhëheqja Evropiane po ndodh de facto. Strategjia e biodiversitetit të Evropës për vitin 2030 është më ambicioza që ka parë bota”.

Por ndërsa politika e biodiversitetit mund të fitojë peshë politike, integrimi i vërtetë i natyrës, shëndetit të njeriut dhe ekonomisë mbetet një sfidë.

Një me natyrën

Për të ndaluar rënien e biodiversitetit, sekretaria e Konventës për Diversitetin Biologjik, në traktatin global i nënshkruar në 1993, argumenton se shumica e aktivitetit njerëzor duhet të transformohet në mënyrë dramatike. Tetë fushat e tij të tranzicionit përfshijnë sistemet ushqimore, veprimet klimatike, peshkimin dhe pyjet, si dhe “Një Shëndet”, një qasje e integruar për shëndetin e njeriut dhe menaxhimin e mjedisit.

Sistemet politiko-ekonomike dhe institucionet ndërkombëtare në të gjithë botën deri më tani nuk kanë arritur të integrojnë në mënyrë adekuate shëndetin e njerëzve, kafshëve dhe mjedisit në mënyrë që të ndalojnë dhe përhapjen e sëmundjeve infektive. Hulumtimi nga IDDRI thekson se si pandemia ka zbuluar “vështirësitë aktuale të sistemit institucional, shëndetësor dhe ekonomik për të mësuar mësimin e urgjencave të përsëritura infektive, në drejtim të veprimeve parandaluese, mbikëqyrjes globale dhe forcimit të rezistencës”. Sipas raportit të tyre, e vetmja qasje që “bashkon agjencitë ndërkombëtare me një kapacitet të caktuar për ndërhyrje” është “One Health”. Miratuar zyrtarisht nga organizatat ndërkombëtare dhe organet shkencore në 1984, qasja “One Health” synon të adresojë sfidat globale të shëndetit përmes veprimeve të koordinuara për shëndetin e njerëzve, kafshëve dhe mjedisit.

Në vitin 2018, Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë e Kombeve të Bashkuara (FAO), Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) dhe Organizata Botërore për Shëndetin e Kafshëve (OIE) ranë dakord të përdorin “One Health” për të trajtuar rezistencën antimikrobike. Sidoqoftë, ky bashkëpunim ka mbetur një “parim i bashkëpunimit midis agjencive të specializuara”, duke munguar veprimi, fondet ose standardet specifike. Kështu, edhe pse qasja mund të jetë korniza më e zhvilluar e këtij lloji, parimet e saj nuk janë bërë ende praktike.

Rankoviç konsideron se lidhja midis mjedisit dhe shëndetit përbën një “problem të thellë” për institucionet ndërkombëtare. Duke parë One Health, ai tregon se si nuk përfshihet Programi i KB i Mjedisit (UNEP), duke e lënë mjedisin mënjanë. Një hetim i OBSH-së është duke u zhvilluar për të eksploruar shfaqjen dhe menaxhimin e krizës Covid-19 por, përsëri, shton Rankoviç, “UNEP është i specializuar në këtë hetim.” Vetëm kur përbërësi mjedisor të jetë në tē njëjtin nivel me ushqimin dhe shëndetin në pershtatje me rreziqet shëndetësore, qasjet e tilla si One Health do të korrespondojnë me atë që është në lojë, përfundon ai.

Rimendimi i prodhimit ushqimor

Bujqësia intensive njihet gjerësisht si nxitësi i më i madh i humbjes së biodiversitetit. Transformimi i sistemit agro-ushqimor është kritik, jo i mjaftueshëm, për të ulur kurbën e humbjes së specieve dhe për të siguruar një mjedis më të shëndetshëm. Sidoqoftë, siç shihet me One Health, lëvizja nga njohja e kësaj lidhje në kryerjen e ndryshimeve reale në mënyrën se si njerëzit prodhojnë ushqim nga natyra nuk është e drejtpërdrejtë.

‘[…] Gjëja më e mirë që mund të bënim për biodiversitetin do të ishte të nxisim një transformim të thellë të sistemeve tona ushqimore.

Evropa mbetet e përkushtuar për një politikë të përbashkët bujqësore kryesisht të pareformuar (CAP) e cila përbën rreth një të tretën e buxhetit të BE. Për dekada, CAP është kritikuar për stimujt e tij të gabuar dhe ndikimin e dobët në mjedis. Një element kryesor i Marrëveshjes së Gjelbër, strategjia e BE-së “Farm to Fork” përcakton objektivat për të transformuar sistemin evropian të ushqimit, duke përfshirë një ulje prej 50 përqind të përdorimit dhe rrezikut të pesticideve, një ulje të paktën 20 përqind të përdorimit të plehrave, 50 përqind zvogëlim i shitjeve të antimikrobikëve të përdorur për kafshë të mbarështuara dhe akuakulturë, dhe arritja e 25 përqind të tokës bujqësore nën bujqësi organike. Por shumë varet nga mënyra se si vendet anëtare zgjedhin të zbatojnë politikën e përbashkët bujqësore në nivelin kombëtar. Evropa duket se do ta ruajë lidhjen midis prodhimit të ushqimit dhe humbjes së specieve në të ardhmen e afërt.

Rankoviç argumenton se kërkohet një rishikim rrënjësor i politikave bujqësore, Mesazhi është i qartë: “Gjëja më e mirë që mund të bënim për biodiversitetin do të ishte të nxisnim një transformim të thellë të sistemeve tona ushqimore”. Sfidat janë të shumta. “Sikur të ishte vetëm problemi i ndryshimit të kulturës, detyra do të ishte shumë më e lehtë”, thotë Rankovic. “Shumë mjete jetese varen nga vendet e punës në industritë agro-ushqimore.”

Koha për qeverisjen globale të biodiversitetit

Bashkimi Evropian do të donte të pozicionohej si një udhëheqës global në mbrojtjen e biodiversitetit. Kina, vendi pritës i COP15 I vitit 2021, po paraqet gjithashtu plane ambicioze. “Zgjidhjet tona janë në natyrë,” tha Presidenti Xi Jinping në fjalimin e tij të hapjes në samitin e KB. Si mikpritës i samitit, Kina po nënvizon rolin e saj në qeverisjen mjedisore.

Padyshim, kërkohen strategji të reja për qeverisjen e biodiversitetit: gjatë dekadës së kaluar, asnjë nga synimet globale të biodiversitetit nuk janë përmbushur, as ato të vendosura në nivelin evropian. Në tetor 2020, Hans Bruyninckx, drejtori i Agjencisë Evropiane të Mjedisit, iu referua ndryshimeve klimatike dhe humbjes së biodiversitetit si çështje të pandashme: “Kuptimi shkencor është i qartë: nëse duam zgjidhje të forta klimatike të bazuara në natyrë, atëherë duhet të kemi natyrë të fortë. ”Ndërsa emetimet neto-zero do të kërkojnë shfrytëzimin më të madh të ciklit natyror të karbonit, politika e klimës dhe e biodiversitetit kanë qenë prej kohësh agjenda të dallueshme. Siç vëren Bruyninckx, “këto janë shpesh dy botë të ndara”.

Në kontrast me qeverisjen e klimës, qeverisja ndërkombëtare e biodiversitetit deri më tani nuk ka arritur të gjenerojë vullnet të mjaftueshëm politik dhe urgjencë shoqërore rreth rreziqeve të mëdha që lidhen me humbjen globale të biodiversitetit. Tani që pandemia ka sjellë në shtëpi pasojat e këtyre rreziqeve, a mundet qeverisja globale e biodiversitetit të shohë një “moment të Parisit” të konsensusit ndërkombëtar dhe angazhimit për restaurimin e natyrës, me natyrën e vlerësuar jo si estetike por më tepër si themelin e shëndetit të njeriut dhe klimës efektive për veprim?

Në samitin e Kombeve të Bashkuara, Presidenti Xi u bëri thirrje udhëheqësve globalë “të mbështesin multilateralizmin dhe të ndërtojnë sinergji për qeverisjen globale në mjedis”, duke deklaruar se “bashkëpunimi është mënyra e duhur përpara”. Por interesat kombëtare janë ngritur për ti bërë ballë pergjigjes ndaj Covid-19 dhe aktet e solidaritetit ndërkombëtar mungojnë. Nëse provat për rritjen e pasojave ndaj shëndetin të njeriut – dhe rënies së biodiversitetit do të jenë motiv i mjaftueshëm për bashkësinë ndërkombëtare për të bashkëpunuar sesa të konkurrojë, kjo mbetet një çështje e hapur.